موانع نکاح همانطور که از نامش پیداست، مواردی هستند که وجود آنها مانع ازدواج است. بعضی از موانع نکاح عبارتند از: قرابت رضاعی، محارم نسبی، مصاهره، احرام، کفر، لعان، سه طلاقه و نه طلاقه، شوهر دار یا در عده بودن زن. موانع نکاح مواردی هستند که وجود آنها صحت ازدواج را موقتاً یا در بعضی موارد به طور دائم منتفی می‌سازد. عقدی که به این ترتیب منعقد می‌شود، باطل است و لذا اثری بر آن بار نمی‌شود. قانون مدنی در مواد موارد ۱۰۴۵ الی ۱۰۶۱ به این موارد پرداخته است. بعضی از موانع نکاح عبارتند از: قرابت رضاعی، محارم نسبی، مصاهره، احرام، کفر، لعان، سه طلاقه و نه طلاقه، شوهر دار یا در عده بودن زن.
قرابت رضاعی
قرابت رضاعی حاصل تغذیه طفل از شیر زنی غیر از مادری که او را به دنیا آورده است، می‌باشد. قرابت رضاعی شرایطی دارد که مجموع شرایط توامان باعث تحقق قرابت رضاعی می‌شود. قرابت رضاعی از حیث حرمت نکاح در حکم قرابت نَسَبی است مشروط بر این که:
۱. شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد.
۲. شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد.
۳. طفل لااقل یک شبانه‌روز و یا ۱۵ دفعه متوالی شیر کامل خورده باشد بدون این که در بین، غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد.
۴. شیرخوردن طفل قبل از تمام شدن دو سال از تولد او باشد.
۵. مقدار شیری که طفل خورده است از یک زن و از یک شوهر باشد.
بنابراین اگر طفل در شبانه‌روز مقداری از شیر یک زن و مقداری از شیرزن دیگر بخورد موجب حرمت نمی‌شود اگر چه شوهر آن دو زن یکی باشد و همچنین اگر یک زن، یک دختر و یک پسر رضاعی داشته باشد که هر یک را از شیر متعلق به شوهر دیگر شیر داده باشد آن پسر و یا آن دختر برادر و خواهر رضاعی نبوده و ازدواج بین آنها از این حیث ممنوع نمی‌باشد.
محارم نسبی
نکاح با اقارب نَسَبی ذیل ممنوع است:
۱. نکاح با پدر و اجداد و مادر و جدات هر قدر که بالا برود.
۲. نکاح با اولاد هر قدر که پایین بیاید.
۳. نکاح با بردار و خواهر و اولاد آنها تا هر قدر که پایین برود.
۴. نکاح با عمات (عمو و عمه) و خالات (خاله و دایی) خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات.
مصاهره
قرابت سببی رابطه ای که به واسطه ٔ ازدواج بین زوج و زوجه و خویشان هر یک از آن دو ایجاد می شود.
نکاح بین اشخاص ذیل به واسطه مصاهره (ازدواج) ممنوع دائمی است:
۱. بین مرد و مادر و جدات زن او از هر درجه که باشد اعم از نسبی و رضاعی.
۲. بین مرد و زنی که سابقاً زن پدر و یا زن یکی از اجداد یا زنپسر یا زن یکی از احفاد او بوده است هر چند قرابت رضاعی باشد.
۳. بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه که باشد ولو رضاعی مشروط بر اینکه بین زن و شوهر زناشویی واقع شده باشد.
جمع بین دو خواهر
جمع بین دو خواهر ممنوع است اگر چه به عقد منقطع باشد. زوجات متعدد نباید خواهر باشند.
ازدواج با خواهرزاده یا برادرزاده زوجه
هیچ فردی نمی‌تواند دختر برادرزن و یا دختر خواهرزن خود را بگیرد مگر با اجازه زن خود.
لواط
اگر فردی با پسری عمل شنیع کند نمی‌تواند مادر یا خواهر یا دختر او را تزویج نماید. اینجا پسر موضوعیت ندارد، منظور دو جنس مذکر است.
احرام
عقد در حال احرام باطل است و با علم به حرمت موجب حرمت ابدی است.
زنای با زن زن شوهر دار و زن در عده
زنای با زن شوهردار یا زنی که در عده رجعیه است موجب حرمت ابدی است. زنا با زنی که در عده وفات یا طلاق باین است سبب حرمت ابدی نمی شود.
ازدواج با زن شوهردار یا زن در عده
مطابق ماده ۱۰۵۰ قانون مدنی، هرشخصی زن شوهردار را با علم به وجود علقه زوجیت وحرمت نکاح و یا زنی را که در عده طلاق یا در عده وفات است با علم به عده و حرمت نکاح برای خود عقد کند عقد باطل و آن زن مطلقاً بر آن شخص حرام مؤبد می‌شود. حکم ماده فوق در موردی نیز جاری است که عقد از روی جهل به تمام یا یکی از امور مذکوره فوق بوده و نزیکی هم واقع شده باشد در صورت جهل و عدم وقوع نزدیکی عقد باطل ولی حرمت ابدی حاصل نمی‌شود.
لعان
یعنی مردی به همسرش بطور صریح یا کنایی نسبت زنا دهد. کنایی مانند؛ شوهر در دادگاه نفی ولد می‌کند یعنی می‌گوید این فرزند از من نیست. تفریقیکه با لعان حاصل می‌شود موجب حرمت ابدی است.
نزدیکی به شبهه و زنا
نزدیکی به شبهه و زنا اگر سابق بر نکاح باشد از حیث مانعیت نکاح در حکم نزدیکی با نکاح صحیح است ولی مبطل نکاح سابق نیست. مانعیت‌هایی که برای هرکدام از این دو نفر ایجاد می شود در نکاح صحییح هم ایجاد می‌شود. بین دو نفر که قبلا زنا یا شبهه ای بوده، حال اگر این خانم بخواهد با پدر او ازدواج نماید، نمی‌تواند، همچنان که اگر زنش بود نمی‌توانست. شبهه و نکاح بعدی مبطل نکاح سابق نمی باشد.
سه طلاقه
زنی که سه مرتبه متوالی زوجه یک نفر بوده و مطلقه شده بر آن مرد حرام می‌شود مگر این که به عقد دائم به زوجیت مرد دیگری درآمده و پس از وقوع نزدیکی با او به واسطه طلاق یا فسخ یا فوت، فراق حاصل شده باشد. رها ساختن زن منقطع، هر چند بار تکرار شود، ایجاد حرمت نمی کند.
نه طلاقه
زن هر شخصی که به نه طلاق که ششتای آنها عدّی است مطلقه شده باشد بر آن شخص حرام مؤبد می‌شود. طلاق عدی عبارت از طلاق رجعی است که شوهر در زمان عده رجوع و با زن نزدیکی می‌کند.
نکاح مسلمه با غیر مسلمان
نکاح زن مسلمان با غیر مسلمان حرام است چون ریاست خانواده با شوهر است در این صورت یک مسلمان تحت سیطره یک غیر مسلمان رفته است بنابراین باطل است زیرا خداوند اجازه نداده است مسلمانی تحت نفوذ کافری قرار گیرد.
نکاح مرد مسلمان با زن غیر مسلمان کتابی (یهودی، مسیحی و زرتشتی) نافذ است ولی نکاح مرد مسلمان با مشرک و غیر کتابی باطل است.
کلام آخر
علاوه بر موارد فوق، قانون در بعضی مواقع ازدواج افراد را منوط به اجازه دولت می‌نماید؛ نکاح مرد ایرانی با زن خارجی مجاز است، مگر در مواردی که دولت ازدواج بعضی از مستخدمین و مامورین رسمی و محصلین دولتی را با زنی که تبعه خارجه باشد موکول به اجازه مخصوص نماید. (ماده ۱۰۶۱) و همچنین به موجب ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی: "ازدواج زن ایرانی با تبعه خارجه، در مواردی هم که مانع قانونی وجود ندارد، موکول به اجازه مخصوص از طرف دولت است."
